Beste buur

Beste muziekliefhebber

We beginnen dit seizoen met het allereerste begin van de opera: Orfeo van Monteverdi. Deze nieuwe kunstvorm kwam natuurlijk niet helemaal uit de lucht vallen. Op de grote hoffeesten in Italië werden vaak lange toneelstukken opgevoerd die onderbroken werden door een intermezzo met zang en dans. https://youtu.be/mfakbN_6Zzs.   Deze intermezzi beschouwen we als de voorlopers van de opera. In het linkje zie je een reconstructie van een intermezzo zoals opgevoerd aan het hof van de Medici. Een geweldig spektakel dat ook geweldig veel geld kostte. Daarmee kon je de concurrentie intimideren

Nog onlangs te zien in het theater in de prachtige uitvoering van https://youtu.be/jc43yx11N90 de Reisopera, onder regie van Floris Visser. Het decor is een installatie van Studie DRIFT. Orfeo als totaalkunstwerk. Voor de thuiskijkers: de Orfeo die wij gaan draaien uit het Brusselse De Munt theater staat niet helemaal op You Tube. Wel delen https://youtu.be/jb2TURdBeEQ bijvoorbeeld dit stuk met Simon Keenlyside als de dansende en zingende Orfeo. De tekst is leidend bij Orfeo. Om die reden kregen de gasten van de hertog van Mantua het libretto uitgereikt opdat hen geen woord zou hoeven ontgaan. Om die reden voegen wij, in navolging van de hertog, ook het libretto bij. Bovendien heeft onze opname heeft Nederlandse ondertitels dus tekstgewijs kan het bijna niet misgaan.

Als Orfeo je nieuwsgierig heeft gemaakt naar de historische context waarbinnen het stuk geschreven werd dan kan ik je van harte de podcast van John Elliot Gardiner aanbevelen: Monteverdi and his constellation. Hierin exploreert Gardiner de rol van Monteverdi als componist in relatie tussen de grote vernieuwingen in de 17de eeuw op het gebied van wetenschap en kunsten. Allerlei experts worden opgevoerd die ontwikkelingen in het werk van Monterverdi vergelijken met schilders als Rubens en Caravaggio, wetenschappers als Galileo, Kepler en Bacon en natuurlijk de toneelstukken van Shakespeare. En en passant neemt hij moderne componisten mee: hij vergelijkt het werk van de Beatles bijvoorbeeld met dat van Monteverdi en ja hoor, als je het nog niet wist, die jongens hebben kwaliteit en treden in de voetsporen van Monteverdi. Al is het de vraag of ze dat bewust zo deden. Te beluisteren via Spotify en de site van het Monteverdi Choir.

Als je je letterlijk vandaag of morgen nog meldt bij Hendrikje dan is er nog een plekje voor je vrij

                                     -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

Opera Thuis:  Orfeo, 10 oktober


Oeruitvoering:
L’Orfeo, Favola in musica

24 februari 1607 opgevoerd in het hertogelijk paleis in Mantua

Opdrachtgever Hertog van Mantua Francesco Conzaga

Libretto Alessandro Striggio

Muziek Claudio Monteverdi

 

En toen was er opera…

Muziek is een tijdmachine zei Matthijs van Nieuwkerk en dat geldt zeker voor opera. In de muziektijdmachine nemen we jullie in onze huiskamers mee naar het allereerste begin van een bijzondere, misschien zelfs eigenaardige vorm van theaterkunst. De opera. Het begon allemaal zo. In de vroege 16de eeuw verzamelden zich filosofen, kunstenaars en wetenschappers in Italië zich in verschillende accademie camerate, een soort academische denktanks. In deze camerate introduceerden Italiaanse humanisten de term rinascita (Frans: Renaissance). Zij meenden dat er, na de donkere middeleeuwen, een nieuwe gouden eeuw was aangebroken die niets minder was dan een wedergeboorte van de verworvenheden uit de klassieke oudheid. Tegenwoordig kijken we anders naar de verworvenheden van de gouden eeuw; het was immers ook de tijd waarin slavenhandel, godsdienstconflicten en gruwelijke heksenvervolgingen. Maar dat neemt niet weg dat het ook de tijd was van grote wetenschappelijke ontdekkingen, van de opheffing van het feodale stelsel, de toepassing van boekdrukkunst en een geweldige waardering voor kunst in al haar verschijningsvormen. In de camerate werden de oude Grieken bestudeerd en bediscussieerd, vanuit de camerate werden wetenschappelijk onderzoek geïnitieerd en initiatieven ondernomen of ondersteund die leidden tot vernieuwing in de kunst. Terug naar de bron om vervolgens de rijke cultuur van toen in eigentijdse vormen te kunnen doen herleven.

Het verhaal van de opera Orfeo begint bij de broers Conzaga. De oudste broer Francesco was erfopvolger van het hertogdom van Mantua en maakte deel uit van de Academia deglia Invaghiti in Mantua. Zijn jongere broer Ferdinando werd geestelijke, dat was het lot van de tweede zoon. Het voordeel van zijn positie was dat hij de wereld in mocht trekken en her en der aan prestigieuze universiteiten mocht studeren. Hij maakte deel uit van de Florentijnse Academia degli Elevati. En die had veel meer intellectueel aanzien dan die in Mantua, dat stak Francesco. Componisten als Peri en Caccini maakten deel uit van de Florentijnse camerate. Zo eind 16de eeuw bestudeerden zij Aristoteles en het door hem geïntroduceerde begrip catharsis. Goede theaterkunst zou volgens Aristoteles een catharsis teweeg moeten brengen. Catharsis betekent ‘emotionele zuivering’ en beschrijft het effect van het opwekken van heftige emoties zoals verdriet, angst, medelijden of vreugde bij de toeschouwers die dan vervolgens, door beleving van die gevoelens een zuivering van diezelfde gevoelens ondergaan. Dus boog men zich in de camerate van Florence over de vraag: hoe hebben die Grieken catharsis in de theaterkunst kunnen bewerkstelligen? Het antwoord zou kunnen zijn dat de gesproken teksten van de toneelstukken die bewaard gebleven zijn, niet gesproken maar gezongen zouden worden én dat er bij gedanst zou worden. Er waren immers op afbeeldingen van opvoeringen van de tragedieën instrumenten te zien, de panfluit bijvoorbeeld en de harp, op vazen zie je mensen dansbewegingen maken.

Waarschijnlijk berust deze gedachte op een misverstand maar het opende de deur voor een interessant experiment. Onder aanmoediging van Ferdinando kregen de componistenPeri, Caccini en Cagliano opdracht om onder toneelstukken muziek te schrijven. Men wist nog niet goed hoe een dergelijke theaterkunst genoemd moest worden dus zij kreeg de aanduiding opera (werk) of dramma in musica. Deze eerste werken zijn niet bewaard gebleven, het was vermaak, geschreven voor de woestrijke hoven van de wolhandelaren in Florence. Een nieuwigheid voor verwende rijkelui.

Broer Francesco zag zich dit experiment met lede ogen aan: zoiets wilde hij ook. Maar dan beter, mooier en duurder. En vooral – hij wilde zijn broer intellectueel de loef afsteken. Gelukkig had hij een goede secretaris/dichter in dienst aan zijn hof: Alessandro Striggio. Die kon hij de taak toevertrouwen om een toneelstuk te schrijven met natuurlijk Orfeo, de mythische zanger, in de hoofdrol. Deze Striggio gaat schrijven en het stuk wordt gelezen door de monnik Don Cherubino Ferrari die er het volgende over schrijft aan zijn vriend Francesco: ‘het is prachtig geworden, de dichtkunst is vindingrijk en nog mooier is de constructie. De expressie is perfect. Van een uitstekend denker als Striggio verwachten we ook niet minder’. Nu nog een componist die er muziek onder kan zetten. Welnu, eveneens aan het hof van Mantua werkt Claudio Monteverdi. Hij is componist en dirigent van het hofkoor en het hoforkest. Monteverdi is dan 40 jaar oud en al beroemd door zowel zijn kerkmuziek als de madrigalen (wereldse liederen) die hij heeft geschreven. Samen moeten Stiggio en Monteverdi een Orfeo schrijven die bij de toeschouwer een catharsis teweeg gaat brengen want dat was Ferdinando in Florence toch echt nog niet gelukt.

Ferdinando kon de sibling rivalry aan en ging zelfs op het verzoek van Francesco in om hem een goede castraat aan te leveren voor de rol van Orfeo. Ferdinando selecteerde Giovanni Gualberto Magli, in dienst bij de groothertog van Toscane. Francesco mocht hem lenen en Monteverdi schreef de rol van Orfeo op zijn stem.

Op 24 februari 1607 was het zover. De opera werd, in het kader van de carnavalsfeesten, voor het eerst uitgevoerd voor een klein select gezelschap van geleerde hovelingen en gasten. De uitvoering vond plaats in een klein intiem zaaltje van het hertogelijk paleis. De gasten schreden binnen op de tonen van het beroemde en zeer feestelijke toccata, zeker drie keer gespeeld voor het doek opengaat, maar als de hertog zelf nog niet op zijn troon zit kan het nog vaker gespeeld worden. Later zou Monteverdi deze toccata nog eens gebruiken bij de Mariavespers.

Orfeo is een ‘vertelling in muziek’. Net als bij de Florentijnse voorgangers in het verhaal, de tekst. leidend en wordt er in recitatief gezongen. Anders gezegd: er wordt declamerend gezongen. Maar anders dan bij de eerdere pogingen om een opera te schrijven door bijvoorbeeld Peri, kan Monteverdi zijn ruime ervaring als componist inzetten en daarmee afwisseling aanbrengen in de recitatieven. Hij doet dat door liederen in te zetten (de eerste aria’s) en de delen af te wisselen met balletritmes waarop gedanst kan worden. Die heten ritornelli.

Zo noteerde Monteverdi zijn muziek. Dit zijn de eerste regels van de allereerste aria uit de operageschiedenis. Het derde bedrijf opent ermee. Orfeo zingt: Possente spirto e formidabile nume… (machtige geesten en grootse goden). De melodielijn staat genoteerd en de zanger mag daar een beetje op variëren.

Hoewel Orfeo strikt genomen niet de eerste opera is noemen we het wel vaak de eerste opera omdat we hier meteen met een meesterwerk te maken hebben. Nog steeds heel vaak uitgevoerd en nog steeds in staat een catharsis teweeg te brengen? Daar horen we de toeschouwers graag over.

 

Claudio Monteverdi (1567 – 1643)

In 1590 vertrok Claudio Monteverdi, samen met zijn broer, naar Mantua waar hij zijn eerste baan kreeg als violist of vedelaar in het hoforkest aan het hof van Vincenzo Gonzaga, hertog van Mantua. In het gevolg van deze hertog reisde hij naar Hongarije en Vlaanderen en maakte zo kennis met nieuwe ontwikkelingen in de muziek. Er is niet veel bekend over zijn vroege activiteiten aan het hof maar we mogen aannemen dat hij musicus of als componist betrokken is geweest bij de vele theateractiviteiten die aan het hof werden ondernomen, balletten, intermedi en opera’s. In 1601 werd hij koormeester en het koor van het hof van Mantua zong de madrigalen die hij schreef en gepubliceerd zijn in het vierde en vijfde madrigalenboek. Met deze werken vestigde hij zijn naam en faam als componist. Zijn eerste opera Orfeo schreef hij 1607. In dat jaar stierf ook zijn vrouw Claudia Cattaneo, een zangeres aan het hof. Zij liet hem twee zonen na. Veel tijd om te rouwen kreeg hij niet. Er moest een groot stuk geschreven worden voor het aanstaande huwelijk van Francesco. Het schijnt dat onder de druk die daardoor ontstond Monteverdi gezegd zou hebben dat hij elders ook wel aan het werk zou kunnen. Zulke opmerkingen bevielen Francesco niet. In ieder geval werden hij en z’n broer niet lang na de dood van Vincenzo in 1612 ontslagen bij het hof van Mantua.

Maar Monteverdi had gelijk, hij kon elders makkelijk aan de slag. In juli 1613 werd hij aangenomen als koormeester van de San Marco Basiliek in Venetië. Een machtige positie waarmee hij in feite de muzikale leiding kreeg over de hele stad. Zijn taak was het verschaffen van geestelijke muziek bij het kerkelijk jaar en bij de staatsbanketten. Daarnaast kreeg hij ook van elders uit Italië opdrachten, ook weer van het hof van Mantua. In Venetië schreef hij nog zijn zesde, zevende en achtste madrigalenboek. Maar hij ontwikkelde ook een heel ander muzikale kanten, hij schreef kerkmuziek ( bijvoorbeeld de Mariavespers). En laat in zijn leven raakte betrokken bij de eerste commerciële opera-ondernemingen in Venetië en in korte tijd schreef hij drie grote nieuwe producties: Ik ritorno d’Ulisse in Patria (1640), Nozze d’Enea in Lavina (1641, verloren gegaan) en ten slotte L’Incoronazione di Poppea. Absolute hoogtepunten in zijn oeuvre waarin hij optimaal zijn theatrale talenten uitbuitte. Kort daarna stierf hij in 1643, maar hij heeft dit bijzondere theatersucces op late leeftijd nog volop meegemaakt!

 

Orfeo

Striggio en Monteverdi vertellen het Orfeo verhaal zo: La musica kondigt aan het verhaal van Orfeo te gaan vertellen, het verhaal van de held die met zijn gezang de wilde dieren om zich heen verzamelde en stenen deed wenen. Ook de herders en nimfen bezingen hun geliefde Orfeo. Eén herder valt het op dat Orfeo zelf niet meedoet en roept hem op over zijn liefde te zingen. Als antwoord begint Orfeo met een lied voor zijn gelukkige liefde Euridice. De herders halen herinneringen op aan de tijd dat Orfeo nog ongelukkig was en zich overgaf aan zijn verdriet. Dat is nu eindelijk voorbij.

Een boodschapster verschijnt plotseling en zij vertelt dat Eurydice is overleden aan een giftige slangenbeet. Als Orfeo dit hoort, heeft hij nog maar één wens: de aarde verlaten en samen met Euridice in het dodenrijk vertoeven. Hij vertrekt naar de onderwereld om zijn dode geliefde te zoeken. Hij wordt begeleid door de Hoop, maar die moet hij laten varen als hij aankomt bij de rivier de Styx, waar de veerman Charon hem moet overzetten. Alleen zijn dappere hart en zijn gezang kunnen hem redden. Charon is echter niet van zins hem de rivier over te zetten, omdat geen levende ziel het dodenrijk mag betreden. Orfeo bezingt uitvoering zijn liefdesverdriet, maar zijn klaagzangen weten Charon niet te vermurven. Wel valt de veerman tijdens de aanhoudende smeekbeden in slaap. Orfeo kan nu zelf naar de overkant varen. Het godenpaar van de onderwereld, Pluto en Proserpina, heeft gemerkt dat er een levende ziel in hun rijk is binnengedrongen. Proserpina zwicht voor het verdriet van Orfeo en zij probeert haar man over te halen Eurydice te laten gaan. Pluto stemt uiteindelijk toe, maar stelt als voorwaarde dat Orfeo niet naar haar mag omkijken voor hij het daglicht heeft bereikt. Doet hij het wel, dan zal zij eeuwig verdoemd zijn. Vol vreugde ziet Orfeo het weerzien tegemoet, maar dan slaat bij hem de twijfel toe. Wie verzekert hem dat zij hem zal blijven volgen? Hij draait zich om en meteen verdwijnt Euridice, na hem nog een keer teder toegezongen te hebben, terug in de onderwereld.

Op aarde teruggekeerd roept Orfeo de wouden, bergen en stenen aan om naar zijn verdriet te luisteren en een echo treurt met hem mee. De god Apollo daalt uit de hemel neer om de ongelukkige zanger te helpen. Hij bezweert hem zich niet over te geven aan twijfel en pijn. Al het aardse is vergankelijk en daaom nodigt hij Orfeo uit om mee te gaan naar de godenhemel. Verbaasd vraagt deze of hij dan Euridice nooit meer zal zien, waarop Apollo antwoordt dat zij als sterrenbeeld aan de hemel te zien zal zijn. Samen stijgen ze omhoog, terwijl de herders het gelukkige einde bezingen.

 

De uitvoering

We kijken met de Opera Thuis vrienden naar de uitvoering van Orfeo uit het De Munttheater in Brussel. De opname komt uit 1998. De hoofdrollen worden gezongen door Simon Keenlyside als Orfeo en Juanita Lascarro als Euridice. De muzikale leiding is in handen van René Jacobs met zijn barokorkest Concerto Vocale en het Collegium Vocale Gent. Regie en choreografie zijn van Trisha Brown en haar Trisha Brown Company.